Uluslar arası Birim Sistemi (SI) Ⅱ

SI birimi olmamasına rağmen çok yaygın bir şekilde kullanılan ve kullanılmaya da devam edeceği öngörülen bazı birimler yandaki tabloda yer alıyor. Bu birimler SI birimleri ile birlikte kullanılabilir, hatta bu birimlerden bazıları SI ön eklerini bile alabilir: mililitre (mL), kiloton (kt), milibar (mbar), desibel (dB) ...

1964 yılında 12'nci CGPM; litrenin, dm³ün özel bir ismi olarak kullanılabileceğini kabul etti ve 1901 yılındaki 3'üncü CGPM'nin litre tanımını kaldırdı. O tanım şöyleydi: 1 kg saf suyun maximum yoğunluktaki ve standart atmosferik basınçtaki hacmi.

Küçük l harfinin 1 rakamı ile karışma ihtimali nedeniyle litre simgesi olarak büyük L harfinin kullanılması tavsiye ediliyor. Litre simgesi olarak büyük L harfi 16'ıncı CGPM tarafından 1979'da kabul edildi.

Dikkat ettiyseniz hafta, ay, çeyrek, yarıyıl, yıl vb. zaman dilimlerinin bir SI birimi yok, SI birimi olmayan ama SI ile birlikte kullanılabilecek bir birimi de yok. Dolayısıyla, bunları kısaltırken uygun bir harf veya harfler seçebiliriz. Ay için a veya mo gibi mesela, m yazarsak metre simgesi olacağından mo yazarız.

Birimlerin ve Simgelerinin Kullanımına Dair Kurallar

1- Birim simgelerini olduğu gibi -küçük harf(ler)i küçük harf, büyük harf(ler)i büyük harf- kullanmak zorunludur: km, Hz başlıkta olsa dahi KM, HZ şeklinde yazılmaz; büyük harfli başlıkta birimin simgesi değil adı yazılır.

Birim simgeleri yerine kısaltmalar kabul edilmez: saniye için sn, gram için gr, metre için mt, milyar metre küp için bcm, santimetre küp için cc, metre bölü saniye için mps (meter per second) gibi kısaltmalar kullanılmaz. (Eğer Türkiye'de saniye için sn kullanılırsa İngiltere'de 'second' kelimesinden hareketle sec, İspanya'da 'segundo' kelimesinden hareketle seg kısaltması kullanılmaya başlanır ki bu da birim simgelerinin birliğini ortadan kaldırır.)

2- SI'ye göre birim simgeleri matematiksel entitelerdir (mathematical entity), kısaltma değillerdir ve bu nedenle birim simgelerinden sonra nokta konmaz. Örneğin, metre biriminin simgesi m. şeklinde ifade edilmez.

3- Bir birim ile bir ön ek birleştiğinde ayrılmaz bir bütün oluşturur. Kilo ön eki, metre birimine geldiğinde kilometre şeklinde ayrılmaz bir birim oluşturur ve bu yüzden tek bir kelime olarak bitişik yazılır. Aynı şekilde birim simgesiyle ön ek simgesi ayrılmaz bir bütündür. Bu nedenle, 1 km³, 1000 m³ demek değildir çünkü üs olan 3, km biriminin üssü olmuştur, yani 1 km³ = (10³ m)³ = 10⁹ m³tür. (O halde, 1 milyar m³ için bcm yerine km³ pekala kullanılabilir.)

4- Bir birimin kuvveti ayrı yazılır: metre kare, metre küp, desimetre küp, saniye kare. Türk Dil Kurumu (TDK), 'metrekare' ve 'metreküp' şeklinde yazılır diyor ki tabii ki bu yanlış çünkü bunun sonu yok: desimetreküp de saniyekare de ... doğru olmalı o zaman. TDK'nın bu konularla ilgili en ufak bir bilgisi olduğunu düşünmüyorum.

5- Birden fazla birim içeren bir türev birimin isminde her birim ismi ayrı yazılır: nivton metre (Nm), VA (volt amper), kilovat saat (kWh), metre bölü saniye kare (m/s²). Yine TDK, 'kilovatsaat' şeklinde yazılır diyor ki bu da yanlış ama belki de enerji birimi olarak kalıplaştı diye düşünüyorlardır.

6- Birimlerin çarpımı için boşluk veya orta nokta (half high dot, centered dot) kullanılır. Birimlerin bölümü için ise bölü işareti, kesir çizgisi veya negatif üs kullanılır. Örneğin, hız birimi olarak ms⁻¹ yazılırsa, yani arada boşluk veya orta nokta yoksa, birim simgesiyle ön ek simgesi bir bütün oluşturduğundan (ms)⁻¹ yazılmış olur ki bu da 1/ms = 0.001 Hz demektir; hız birimi yazılmak istenirken frekans birimi yazılmış olur.

Bölü işareti içeren birimleri yazarken doğru yerlere parantez konmalıdır. Örneğin, bi arabanın yakıt sarfiyatı 5.2 L/(100 km)'dir; yani '100 km' parantez içinde olmalıdır.

Çarpım durumunda olan birimler için başka birimlerle karışma olasılığı olmadığı zaman boşluk bırakılmayabilir ve orta nokta da yazılmayabilir. Örneğin, kWh ifadesinin -kW ile h arasında boşluk da yok, orta nokta da- başka bir birimle karışma ihtimali yoktur. Bu nedenle, kilovat saat simgesi olarak kWh yazılması kabul edilebilir. Kilovat saatin simgesi sanarak kWs yazarsak ne olur görüyor musunuz: kilovat saniye!

7- Birim isimleri ve simgeleri karışık kullanılmaz ve matematiksel işlemler birim isimlerine uygulanmaz. Örneğin, m/s veya metre bölü saniye doğrudur; m/saniye veya metre/saniye yanlıştır.

8- Sayının hangi birime ait olduğu ve matematiksel işlemin nereye uygulandığı açık olmalıdır.

Doğru Yanlış

5 km × 6 km, (5 × 6) km 5 × 6 km

50 Hz ± 0.2 Hz, (50 ± 0.2) Hz 50 ± 0.2 Hz

20 °C ile 30 °C arası, (20 ile 30) °C arasında 20-30 °C, 20 °C-30 °C

154 × (1 ± 0.1) kV gerilim aralığı 154 kV ± %10

%70 ± %5, %(70 ± 5) 70 ± %5

Yüzde işaretiyle sayı arasına SI kuralına göre boşluk bırakılır, Türkçe kuralına göre bırakılmaz. Yazdığınız metne göre karar verip metinde hep aynı şekilde yazmalısınız.

9- Etrafındaki metinden bağımsız olarak nicelik simgeleri ve değişkenler eğik, birim simgeleri dik yazılır. (Metin eğik bile olsa içindeki birim dik yazılır, metin dik bile olsa içindeki nicelik simgesi ve değişken eğik yazılır.)

2020 yılı elektrik tüketimi 306.11 TWh idi.

t = 15 s, t primer frekans tepki süresi

V ≈ 159 dm³, V bir varilin hacmi

10- Aynı cins iki niceliğin oranı olan bir nicelik boyutsuzdur, ya da boyutu 1'dir. Örneğin, katkı maddesi olarak kullanılan ulusal marker'ın oranı boyutsuzdur. Bu oran, 8 ppm şeklinde değil 8 µL/L veya 8 × 10⁻¹ V şeklinde ifade edilir. (İlkinin kullanılması tavsiye ediliyor.)

11- SI, iki tane ondalık imi (decimal marker) tanıyor: nokta ve virgül. (İngiliz uygulaması nokta, Fransız uygulaması virgüldür. Kıta Avrupa'sındaki çoğu ülkede virgül kullanılır.)

12- Ondalık iminin sağında veya solunda dörtten fazla basamak olan sayıların okunmasını kolaylaştırmak için basamaklar boşlukla üçlü gruplara ayrılabilir. Üçlü gruplama için nokta veya virgül kullanılmaz. Ondalık iminden önce veya sonra yalnızca dört rakam olduğunda, tek bir rakamı izole etmek için boşluk bırakılmaması alışılmış bir durumdur.

13- Sayı −1 ile +1 arasındaysa, ondalık iminin önünde her zaman sıfır bulunur: −0.234 yazılır, −.234 yazılmaz.

14- Birim isimleri cins isimlerdir: Küçük harfle başlar ve ek aldığında kesme işareti ile ayrılmaz. Bazı birim isimleri, Heinrich Rudolf Hertz, Isaac Newton gibi bilim adamlarının soy adlarından geliyor. Bu durumda dahi birim isimleri özel isim muamelesi görmez çünkü özel isim kendi anlamı dışında yeni bir anlam kazanmışsa büyük harfle başlamaz. Örneğin, frekans birimi Hertz şeklinde, kuvvet birimi Newton şeklinde kullanılmaz çünkü burada özel bir isimden değil bir birimden söz ediliyor. Bu birimlerin simgeleri büyük harfle başlamasına rağmen Türkçede -İngilizcede de böyledir- isimleri küçük harfle başlar ve kesmeyle ayrılmaz: 50 hertzlik frekans, 10 nivtondan büyük kuvvet...

15- Türkçede birim simgelerine gelen ekler birim ismine gelmiş gibi yazılır ve okunur. Örneğin, kW'ın yazılır, kW'nin veya kW'nın yazılmaz. MVA'nın değil, MVA'in çünkü birim ismi 'megavolt amper'dir. Aynı şekilde, kWh'e, 154 kV'luk, 220 V'un, 16 A'lik, 50 Hz'e doğru kullanımlardır.

16- Birim isimleri veya simgeleri ile diğer bilgiler karışık verilmez. 'CO2 salımı 88 g/km' ifadesi doğrudur, '88 g CO2/km' ifadesi yanlıştır. Aynı şekilde, 'CO2 salımı 88 gram bölü kilometredir' denir, '88 g karbondioksit bölü kilometredir' denmez.